Badania a uważność – poszukiwania, odkrywanie, podróże…

Selkie od początku swojego istnienia są silnie związane z konferencją WUD Silesia. To wyjątkowe dla nas wydarzenie gromadzi co roku setki osób poszukujących inspiracji dla swojej codziennej pracy projektowej i badawczej. Osobiste zaangażowanie w organizację konferencji jest dla nas motorem działań na rzecz środowisk związanych z odpowiedzialnym projektowaniem – a jego elementem niezmiennie są badania.

W tym roku otwieramy wyjątkową dyskusję, przyjmując temat przewodni „Tu i teraz. Odkrywanie złożonej rzeczywistości.” Bazując na pierwszych skojarzeniach można by uznać, iż pytanie o „tu i teraz” przez pryzmat badań budzi pewne kontrowersje – to właśnie ten element procesu projektowego, który kotwiczy nas w przeszłości (dane retrospektywne) i ukierunkowuje nas w naszym patrzeniu w przyszłość. Tego typu wątpliwości szybko rozwiewamy, gdy projekt zarządzany jest zwinnie, a badania w kolejnych cyklach służą aktualizacji i maksymalnemu dopasowaniu produktów do realnych potrzeb interesariuszy.

Dla nas w tym kontekście istotne są inne zagadnienia, które ujawniają się, gdy rozpatrujemy „tu i teraz” przez pryzmat procesu badawczego - bierzemy pod lupę wszystkie elementy tego procesu, w których najistotniejsza jest obecność i uważność. Już wejście w proces badawczy wyłania wagę tych komponentów, bowiem stawianie trafnych pytań badawczych wymaga od nas koncentracji na określonym wycinku rzeczywistości, rozpoznania, co stanowi istotę naszych poszukiwań. Kolejne etapy są rozwinięciem uwagi, którą poświęciliśmy problemom badawczym na początku projektu, a trafność i rzetelność badań w zasadzie funkcją uważności utrzymanej przez badaczy w ciągu jego trwania.

Odkrywanie złożonej rzeczywistości wymaga od badacza zaangażowania i poświęcenia w trakcie całego procesu. Z tej perspektywy bardzo bliskie są nam metafory badacza zaproponowane w słynnej książce Steinara Kvale „InterViews”.

Pierwsza z nich to metafora górnika: „Jedni górnicy poszukują obiektywnych faktów, aby je policzyć, inni poszukują samorodków, które stanowią istotne sensy. W obydwu koncepcjach wiedza czeka na odkrycie we wnętrzu podmiotów, nie zanieczyszczona przez starania samego górnika” (S.Kvale, 2004, s. 15). W tym świetle uważność badacza, skupienie na chwili obecnej w trakcie toczących się badań jest niezbędne, by zadbać o obiektywność procesu poszukiwania, niezmienne ukierunkowanie na „czyste fakty”. Ta alegoria doskonale oddaje charakter badań ilościowych lub  badań jakościowych dedykowanych poszukiwaniu przyczyn bardzo konkretnych zjawisk. Badacze przedzierają się tutaj przez gąszcz skomplikowanych zależności, by dotrzeć do „istoty”, by dostarczyć interesariuszom projektu logicznych argumentów dla podjęcia określonych decyzji lub uzasadnienia dalszych działań.

Druga metafora wyraża zupełnie odmienną koncepcję badacza – takiego, który angażuje się nie tylko w kontekście realizacji celu badawczego, ale również angażuje się jako podmiot, osoba która poszukuje wiedzy i sama rozbudowuje swoją wiedzę. Badacz jest tutaj porównany do podróżnika, który przemierza kraje, rozmawia z napotkanymi ludźmi i buduje inspirującą opowieść, którą przedstawi po powrocie w swoje strony. Według Kvalego w tej koncepcji ujawnia się zmiana, która zachodzi w samym badaczu w procesie realizacji badań – jak w podróży kształcącej (Bildungsreise) zmienia się zakres jego wiedzy o świecie, a więc też sposób rozumienia samej problematyki badawczej. Ta metafora dobrze oddaje rolę badacza w badaniach eksploracyjnych, którego celem jest nie tylko dostarczenie wiedzy o wyznaczonym fragmencie rzeczywistości lecz także dostarczenie inspiracji i rozbudzenia ciekawości w projekcie. Uważność w badaniach staje się tutaj  bliska rozumieniu w filozofii wschodu – oznacza również uwrażliwienie i pełne akceptacji podążanie za rzeczywistością taką jaka jest; oznacza również dostrzeganie samego siebie w procesie badawczym i próbę zrozumienia zmian, które zachodzą.

Kvale wykorzystał te dwie metafory, by ukazać podejścia do konstruowania wiedzy z jakimi możemy się spotkać, gdy badacze stosują jedną z podstawowych metod badawczych – wywiad pogłębiony. W tym kontekście stwierdził: „W sensie szerokim alegoria górnika obrazuje powszechne rozumienie wiedzy w naukach społecznych jako <danych>. Alegoria podróżnika odnosi się do ponowoczesnego, konstrukcyjnego rozumienia wiedzy, które wiąże się z podejściem konwersacyjnym do badań społecznych. Alegoria górnika wnosi wywiady w pobliże/ sąsiedztwo <ergonomii>, a alegoria podróżnika w sąsiedztwo nauk humanistycznych i sztuki.” (S.Kvale, 2004, s. 17).   

W powyższych słowach można wyczuć, że intencją Kvalego jest pokazanie przeciwstawności tych dwóch podejść. Dla nas jednak – badaczek z backgroundem psychologicznym* – podejścia te raczej są dopełnieniem, których wykorzystanie pozwala wzbogacać projekty zarówno o twarde fakty, jak i o inspirację do nowych poszukiwań. Niezależnie od tego w którym kierunku podążymy, badania dzieją się „tu i teraz”, stawiają nam wysokie wymagania bieżącego utrzymania uwagi w wiecznie zmieniającej się rzeczywistości. Zarówno, by trzymać się ścisłych procedur „górnika”, jak i podążać w inspirujących kierunkach jak „podróżnik”, musimy wyostrzyć zmysły i otworzyć się na wiedzę o tym jak chwila obecna kształtuje interesujące nas zagadnienia. W tym roku w ramach WUD nie zabraknie refleksji na ten temat, dołączcie do nas koniecznie!  

*nie ma drugiej dyscypliny w której tak bardzo ścierają się ze sobą podejścia nomotetyczne i idiograficzne – według nas, niezbędne jest połączenie obu perspektyw, by utrzymać status naukowy psychologii i jednocześnie nie zerwać jej łączności z życiem codziennym ludzi. 

Literatura cytowana:

Kvale S. „InterViews Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego”, Trans Humana, 2004